Avrupa Birliği’ne Genel Bakış

Avrupa Birliği 27 ülkeden oluşan, yaklaşık 450 milyon vatandaşa sahip hem devletlerarası hem de devletler üstü çok uluslu bir oluşumdur. Siyasi ve ekonomik işbirliği temelinde kurulmuştur.  En temel ortak politika alanları; ticaret, tarım, ulaşım, balıkçılık, rekabet ile malların, kişilerin ve sermayenin serbest dolaşımı olarak tanımlanmaktadır. Eğitim, vergi, bankacılık gibi konuların da yakın zamanda ortak politika alanına dâhil olacağı öngörülmektedir.

Avrupa Birliği'nin günümüzdeki halini alması 20.yy'ın başlarından itibaren askeri, ekonomik, düşünsel ve siyasi pek çok gelişmenin ve birbiri ardına imzalanan anlaşmaların sonucunda gerçekleşmiştir.

Avrupa Birliği'nin Kuruluşu

Birinci ve İkinci Dünya savaşları ile yıpranan Avrupa’da barışı tesis etmek için zorunlu adımlar atılması gerekmiştir. Dönemin fikir adamları, barışın sürdürülebilmesinin tek yolunun ülkeleri ekonomik ve siyasi yönden birleştirecek bir örgütün kurulmasından geçtiği fikrini benimsemişlerdir. Dönemin Fransa Dışişleri Bakanı Robert Schuman, Milletler Cemiyeti eski Genel Sekreteri Jean Monnet'in tasarısına dayanarak, Avrupa ülkelerini o günün şartlarında en önemli konu başlıkları olan kömür ve çelik etrafında toplamaya yönelik bir plan hazırlamıştır. Schuman planı çerçevesinde Avrupa’daki ilk uluslar üstü topluluk olan Avrupa Kömür Çelik Topluluğu (ECSC);  Fransa, Almanya, İtalya,  Hollanda, Belçika ve Lüksemburg’un katılımlarıyla kurulmuştur.

Altı üye devlet, 25 Mart 1957’de Roma Antlaşması'nı imzalayarak çeşitli mal ve hizmetleri içeren ortak bir pazara dayalı Avrupa Ekonomik Topluluğu’nu (AET) kurmaya karar vermiştir.  Altı ülke arasında gümrük vergileri 1 Temmuz 1968’de tamamen kaldırılmış, özellikle ticaret ve tarımda ortak politikalar oluşturulmuştur. 1984’te İtalyan siyasetçi Altiero Spinelli, Avrupa Parlamentosu'na daha federal bir oluşum için tasarladığı ‘Avrupa Birliği’ yapısını önermiştir. Önerinin kabul görmesinin ardından 1986'da topluluk ‘Avrupa Tek Senedi’ adı verilen uygulamayla ortak pazar sistemini güçlendirmiştir.

1992’de imzalanan Maastricht Antlaşması ile AET kurumları daha da güçlendirilmiş ve daha geniş yetkilere sahip olmuştur. Anlaşma ile Avrupa siyasi olarak daha da bütünleşmiş, ortak para birimine geçiş kararı alınmış ve Avrupa Birliği bugünkü adını almıştır. Anlaşmayı takip eden 20 yılda sırasıyla Amsterdam (1997), Nice (2001) ve Lizbon (2007) Antlaşmaları imzalanmıştır.  Her bir yeni antlaşma bir öncekine göre daha entegre bir birlik oluşmasını sağlamıştır.

Avrupa Birliği Nasıl Çalışır?

27 üye ülkeden oluşan birlik;  idare, denetim, temsil, yasama ve karar alma alanlarında çok kurumlu bir yapıyla işlemektedir. Bu yapı içerisinde Avrupa Adalet Divanı, Avrupa Merkez Bankası, Avrupa Havacılık Otoritesi, Avrupa Polis Teşkilatı vb. çok sayıda kurum görev yapmaktadır. Bu kurumlar arasında AB Konseyi, AB Komisyonu ve AB Parlamentosu öne çıkmaktadır.

Avrupa Komisyonu 

Avrupa Komisyonu, Avrupa Birliği politikalarının tasarlayıcısı ve koordinatörü, başka bir deyişle Avrupa Birliği'nin yürütme organıdır. Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi'nce hazırlanan bütçe ve programları uygulamakla yükümlüdür. 27 üyesi bulunan Komisyon aynı zamanda, yasama sürecini de başlatan organ olarak topluluk antlaşmalarının koruyucusudur ve Avrupa Adalet Divanı ile beraber, birlik hukukunun doğru uygulanmasını sağlamaktadır. Uluslararası platformlarda ve uluslararası antlaşmaların müzakerelerinde bilhassa ticaret ve iş birliği alanında Avrupa Birliği'ni temsil etmektedir.  Komisyon üyelerinin her biri farklı bir politika alanından sorumlu bir genel müdürlüğe başkanlık etmektedir.

Avrupa Birliği Konseyi (Bakanlar Konseyi) 

Avrupa Birliği Konseyi, Avrupa Birliği’nin yasama ve bazı alanlarda da yürütme organı olarak görev yapmaktadır. Yasaların onaylanması, üye devletlerin genel ekonomik ve sosyal politikalarının koordine edilmesi, AB bütçesinin onaylanması gibi pek çok alanda da sorumluluğa sahiptir. Üye ülkeler Konsey’de temsil edilir ve altı aylık sürelerle dönüşümlü olarak Konsey’e başkanlık ederler.

Konseyin, Genel İşler ve Dış İlişkiler, Ekonomik ve Finansal İlişkiler, Adalet ve İçişleri, İstihdam, Sosyal Politikalar, Sağlık ve Tüketici Hakları, Rekabetçilik, Telekomünikasyon, Ulaşım ve Enerji, Tarım ve Balıkçılık, Çevre ve Eğitim, Gençlik ve Kültür olmak üzere dokuz farklı yapılanması bulunmaktadır. Konsey toplantılarına her ülkenin ulusal hükümetinden bir bakan katılır. Bakan seçimi, konsey toplantısının gündemine göre belirlenir. Kararlar basit çoğunluk, nitelikli çoğunluk veya oybirliği yöntemleriyle alınır. Kararlar birliğin resmi gazetesinde yayınlanır. Tüzükler, yönetmelikler, tavsiyeler bütün ülkeler için bağlayıcıdır.

Avrupa Parlamentosu 

Avrupa Parlamentosu, AB’nin seçimle göreve gelen tek organıdır. Parlamento, AB içinde halkı temsil etmektedir. Parlamento başkanının ekibinde 7 başkan yardımcısı ve 20 komiser bulunmaktadır. 27 kişinin her biri farklı bir üye ülkeden gelmektedir. Parlamento, Komisyon tarafından hazırlanan yasa taslaklarını inceleyerek onları kabul eder, reddeder veya onlara değişiklik önergeleri verir. AB bütçesi Parlamento tarafından onaylanmak zorundadır. AB harcamaları yine Parlamento tarafından kontrol edilir. Parlamento ayrıca Komisyon hakkında güven oylaması yapabilir ve vekillerin üçte ikisi Komisyon başkanı ile tüm komiserleri görevden alabilir. Lizbon Antlaşması ile Parlamento diğer iki ana kurum ile neredeyse aynı seviyede öneme ve güce yükselmiştir.

Üyeler ve Aday Ülkeler

Üye Devletler: Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hırvatistan, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, Kıbrıs, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, Slovenya ve Yunanistan.

Aday Ülkeler: Arnavutluk, İzlanda, Makedonya, Karadağ, Sırbistan, Türkiye

Olası Resmi Adaylar: Bosna-Hersek ve Kosova

Avrupa Birliği Türkiye İlişkileri

İlk Başvuru ve Ankara Antlaşması

Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) 1958 yılında kurulmuş, Türkiye ise 31 Temmuz 1959'da Topluluğa ortaklık başvurusunda bulunmuştur. AET Bakanlar Konseyi, Türkiye'nin yapmış olduğu başvuruyu kabul ederek üyelik koşulları gerçekleşinceye kadar geçerli olacak bir ortaklık anlaşması imzalanmasını önermiştir. 12 Eylül 1963 tarihinde imzalanan ve 1 Aralık 1964 tarihinde yürürlüğe giren Ankara Antlaşması ile Türkiye’nin AB ile ilişkileri resmi olarak başlamıştır. Ankara Anlaşması, Türkiye ile AB’nin bütünleşmesi için, hazırlık dönemi, geçiş dönemi ve nihai dönem olarak üç devre öngörmüştür. Taraflar arasındaki ekonomik farklılıkları azaltmaya yönelik ‘Hazırlık Dönemi'nde, Türkiye herhangi bir yükümlülük üstlenmemiştir.

Katma Protokol

13 Kasım 1970 tarihinde imzalanan ve 1973 yılında yürürlüğe giren Katma Protokol ile birlikte, Ankara Anlaşması'nda öngörülen hazırlık dönemi sona ermiş ve Geçiş Dönemi’nin hükümleri ve tarafların üstleneceği yükümlülükler belirlenmiştir. Bu dönemde taraflar arasında sanayi ürünleri, tarım ürünleri ve kişilerin serbest dolaşımının sağlanması ve Gümrük Birliği'nin tamamlanması öngörülmüştür. AET pek çok sanayi mallarına uyguladığı gümrük vergileri ve miktar kısıtlamalarını tek taraflı olarak sıfırlamıştır. Türkiye’nin AB kaynaklı sanayi ürünlerinde gümrük vergilerini sıfırlaması öngörülmüş ve Gümrük Birliği’nin fiilen yürürlüğe girmesi için 22 yıllık bir süre tanınmıştır.

Türkiye-AB ilişkileri, 1970'li yılların başından 1980'lerin ikinci yarısına kadar, siyasi ve ekonomik nedenlerden dolayı istikrarsız bir seyir izlemiştir. 12 Eylül 1980 askeri darbesinin ardından ilişkiler resmen askıya alınmıştır. 1983 yılında Türkiye'de sivil idarenin yeniden kurulması ile beraber Türkiye-AET ilişkilerinin canlandırılması süreci başlamıştır.

Tam Üyelik Başvurusu

Türkiye, 14 Nisan 1987 tarihinde, Ankara Anlaşması'nda öngörülen yükümlülüklerin tamamlanmasını beklemeden, üyelik başvurusunda bulunmuştur. Komisyon, kendi iç bütünleşmesini tamamlamadan Topluluğun yeni bir üyeyi kabul edemeyeceğini açıklamıştır. Ayrıca, Türkiye'nin, Topluluğa katılmaya ehil olmakla birlikte, ekonomik, sosyal ve siyasal alanlarda gelişmesi gerektiğini ifade etmiştir.

Gümrük Birliği

1995 yılında Gümrük Birliği kararı kabul edilmiş ve 1 Ocak 1996’da yürürlüğe konmuştur.  Buna göre Türkiye, AB sanayi mallarına uygulanan gümrük vergilerini kaldırmıştır. Buna ek olarak taraflar arasında yapılacak ticari işlemlere ilişkin tüm gümrük vergileri kaldırılmıştır. Türkiye ile imzalanan Gümrük Birliği anlaşması, Avrupa Birliği’nin üye olmayan bir ülke ile kurduğu ilk önemli ve işlevsel gümrük birliği örneği olmuştur. Anlaşma ile taraflar arasındaki ilişkiler ileri bir noktaya ulaşmıştır.

Tam Üye Adaylığı

10-11 Aralık 1999 tarihinde gerçekleştirilen Helsinki Zirvesi'nde Türkiye'nin adaylığı resmen onaylanmıştır. Bu kapsamda Türkiye için de Katılım Ortaklığı Belgesi hazırlanmasına karar verilmiştir. Türkiye için hazırlanan ilk Katılım Ortaklığı Belgesi 8 Mart 2001 tarihinde AB Konseyi tarafından onaylanmıştır.  Katılım Ortaklığı Belgesi'nde yer alan önceliklerin hayata geçirilmesine yönelik program ve takvim 19 Mart 2001 tarihinde Türkiye tarafından onaylanmıştır. Katılım Ortaklığı Belgesi, Avrupa Birliği tarafından 2003, 2005, 2006 ve 2008 yıllarında gözden geçirilmiştir. Ulusal Program ise 2003, 2005 ve 2008 yıllarında güncelleştirilmiştir.

Üyelik Müzakereleri

17 Aralık 2004 tarihli Brüksel Zirvesi'nde, Türkiye-AB ilişkilerinde bir dönüm noktası daha yaşanmış ve Zirve'de Türkiye'nin siyasi kriterleri yeteri ölçüde karşıladığı belirtilerek 3 Ekim 2005'te müzakerelere başlanması kararı alınmıştır. Tüm müzakere başlıklarında tarama süreci tamamlanmıştır. 30 Haziran 2016 tarihi itibarıyla 33 fasıl başlığından 16'sı açılmış, 1 fasıl kapatılmıştır. 15 başlıkta ise müzakereler devam etmektedir. AB Komisyonun tavsiyesi ile 8 başlıkta ise müzakereler kısmen askıya alınmıştır. 34 ve 35'inci fasıllar da üyelik takvimi netleştiğinde görüşülecektir.

AB-Türkiye Mali İşbirliği

Avrupa Birliği (AB), kuruluşundan bu yana Birlik üyesi ülkelere, aday ülkelere ve üçüncü ülkelere, kurucu anlaşmalar temelinde çeşitli mali yardımlar sağlıyor. AB'nin muhtelif hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla yapılan bu yardımlar vasıtasıyla, faydalanan ülkelere, hibe ya da kredi şeklinde önemli miktarda kaynak aktarılıyor. Yapılan mali yardımla temel olarak aday ülkenin AB üyeliğine yapısal olarak hazırlanması amaçlanıyor.

Bu çerçevede, aday ve potansiyel aday ülkelere yönelik olarak yapılacak katılım öncesi yardımlar, ülkelerin mevcut hukuksal ve kurumsal altyapısının, AB standartlarına ve uygulamalarına yakınlaştırılmasını ve uyumlaştırılmasını amaçlıyor.

2007 Öncesi Dönem

Avrupa Birliği, aday ve potansiyel aday ülkeleri üyeliğe hazırlamak veya bölgeler arasındaki gelişim farklılığını en aza indirmek amacıyla çeşitli katılım öncesi yardım programları yürütmüştür.

2007 yılı öncesinde IPA'nın temellerini hazırlayan farklı programlar uygulanmıştır:

•  PHARE¹ (Coordinated Support for the Reconstructuring of Economics of Poland and Hungary - Polonya ve Macaristan Ekonomilerinin Yeniden Yapılandırılmasına Yönelik Destek Programı),

•  SAPARD² (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development - Tarım ve Kırsal Kalkınma İçin Özel Katılım Programı) ve

•  ISPA³ (Instrument for Structural Policies for Pre-Accession - Katılım Öncesi Yapısal Politikalar İçin Destek Aracı) önemli rollere sahiptir.

•  CARDS (Community Assistance for Reconstruction, Development and Stability in the Balkans)

Bu programların uygulanmasının ardından Avrupa Komisyonu'nca, 2007–2013 yılları arasında aday ve potansiyel aday ülkelere sağlanacak mali desteğin çerçevesinin yeni bir araç ile düzenlenmesinin gerekliliğine kanaat getirilmiştir. Daha önceki üyelik öncesi yardım araçlarının uygulanması sürecinde elde edilen deneyimler bu yeni mali araç hazırlanırken dikkate alınmıştır, Bu kapsamda, farklı uygulama mekanizmalarına sahip olan PHARE, ISPA ve SAPARD gibi araçlarla yürütülen mali yardımlar Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA) adı altında birleştirilmiştir.

Türkiye’de AB Fonları

Avrupa Birliği (AB), özellikle aday ve potansiyel aday ülkeleri üyeliğe hazırlamak için bir dizi fon ve mekanizma yürütüyor. Türkiye’nin de yararlanıcısı olduğu bu destekleri aşağıdaki başlıklar altında incelemek mümkün:

• Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA)
• Birlik Programları

Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA)

Katılım Öncesi Mali Yardım Aracının amacı, Birlik üyeliğine yönelik reformların uygulanmasında yararlanıcı ülkelere AB desteği sağlamak. Bu araçtan yararlanan ülkeler Arnavutluk, Bosna Hersek, Kosova, Karadağ, Kuzey Makedonya, Sırbistan ve Türkiye’dir.

2007-2013 yıllarını kapsayan ilk dönemde IPA bütçesi 11.5 milyar avroyken, bu rakam ikinci dönemde (2014-2020) 11.7 milyon avroya yükseldi. Türkiye’nin ikinci dönemde IPA’dan aldığı toplam pay ise yaklaşık 3.5 milyon avro (sınır ötesi işbirliği hariç) oldu.

IPA kapsamında Türkiye’ye sağlanan fonlar, Avrupa Komisyonu kararı ile kabul edilen “IPA-II Dönemi İndikatif Türkiye Strateji Belgesi”nde yer alan politika alanları altında belirlenen öncelikli 9 sektör için farklı programlar altında kullandırılıyor.

Birlik Programları (Avrupa Birliği Programları)

AB Programları, üye ülkeler arasındaki işbirliğini geliştirerek ortaklık bilincinin yerleşmesini destekler. Tematik alanlarda oluşturulur ve bu alanlardaki sorunlara ortak çözümler üretilmesine katkı sağlamayı amaçlar. Türkiye, 2014-2020 döneminde Avrupa Birliği tarafından uygulanan  yedi (7) Programa katılım sağlıyor:

1. Erasmus+: Eğitim, Öğretim, Gençlik ve Spor Programı; kısaca Erasmus+ altında mesleki eğitim de dahil olmak üzere eğitim ve öğretimde işbirliği, hareketlilik faaliyetleri, dönemsel ortaklıklar ve gençlik faaliyetleri destekleniyor. Koordinasyonundan Türkiye Ulusal Ajans’ı sorumlu. Ayrıntılı bilgi için https://www.ua.gov.tr/ .
2. Horizon 2020: 2014-2020 yılları arasında yürürlükte olan Araştırma ve Yenilik Çerçeve Programı Horizon 2020 Programının ulusal koordinasyonu için Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) görevlendirildi. Ayrıntılı bilgi için https://turkeyinh2020.eu/ .
3. COSME: İşletmelerin ve özellikle KOBİ'lerin rekabet gücünü artırmayı amaçlayan bir program. Programın ulusal koordinasyonu için Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) görevlendirildi. Ayrıntılı bilgi için  https://cosme.kosgeb.gov.tr/ .
4. EaSI: İstihdam ve Sosyal Yenilik Programı (EaSI) kapsamında nitelikli ve sürdürülebilir istihdam, yeterli sosyal korumanın temini, sosyal dışlanma ve yoksullukla mücadele ile çalışma şartlarının iyileştirilmesi alanlarında destekler sağlanıyor.
5. Gümrük 2020: Programın temel amacı gümrük birliğinin işlerliğini artırmak. Bu kapsamda gümrük alanında iç pazarın etkin biçimde işlemesine yönelik olarak üye ülkelere destekler sağlanıyor.
6. Fiscalis 2020: İç pazarın vergilendirme sisteminin ülkeler arası işbirliğini güçlendirecek şekilde iyileştirilmesini ve düzenli olarak işlemesini sağlamayı amaçlıyor.
7. Avrupa Dayanışma Programı (ESC): Gençlerin gelişimlerini teşvik etmek amacıyla, kendi ülkelerinde veya yurt dışında topluma yarar sağlayan projelerde gönüllü olmaları, çalışmaları veya ağ kurma faaliyetlerinde bulunmaları için fırsatlar yaratan, toplumsal ihtiyaçları karşılamayı hedefleyen yeni bir Avrupa Birliği girişimi.